Tương lai của phòng vệ thương mại - Xu hướng bảo hộ xanh và tái cấu trúc chuỗi giá trị toàn cầu
TÓM TẮT
Chúng ta đã đi qua một hành trình đầy biến động của thương mại quốc tế: từ các vụ điều tra lẩn tránh, các chiến thuật pháp lý tinh vi, đến những cuộc thẩm tra tại chỗ đầy áp lực. Nhưng tất cả những gì đã diễn ra trong giai đoạn 2010–2025 chỉ là khúc dạo đầu cho một kỷ nguyên mới: kỷ nguyên bảo hộ xanh.
Nếu như trước đây, doanh nghiệp bị điều tra vì:
- bán phá giá,
- nhận trợ cấp,
- lẩn tránh thuế,
- chuyển tải bất hợp pháp,
thì từ năm 2026 trở đi, lý do bị điều tra có thể đơn giản là:
- sản phẩm có hàm lượng carbon cao,
- quy trình sản xuất không đáp ứng ESG,
- chuỗi cung ứng có dấu hiệu lao động cưỡng bức,
- không chứng minh được tính bền vững,
- hoặc không đáp ứng tiêu chuẩn chống phá rừng.
Nói cách khác:
Carbon đang trở thành “thuế PVTM thế hệ mới”.
ESG đang trở thành “giấy thông hành” của thương mại toàn cầu.
Và doanh nghiệp Việt Nam phải chuẩn bị cho một trật tự thương mại mới, nơi minh bạch – xanh hóa – số hóa là ba trụ cột sống còn.
1. KỶ NGUYÊN BẢO HỘ XANH: KHI CARBON TRỞ THÀNH "THUẾ PVTM" MỚI
1.1. CBAM 2026 – Cột mốc thay đổi trật tự thương mại toàn cầu
Ngày 01/01/2026, EU chính thức vận hành bắt buộc Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM). Đây là chính sách có tác động sâu rộng nhất kể từ khi WTO ra đời.
CBAM vận hành như thế nào?
- Nhà nhập khẩu EU phải mua chứng chỉ CBAM tương ứng với lượng phát thải carbon của sản phẩm.
- Các ngành áp dụng giai đoạn đầu: thép, nhôm, xi măng, phân bón, điện, hydro.
- Doanh nghiệp phải báo cáo phát thải theo chuẩn MRV (Measurement – Reporting – Verification).
- Dữ liệu phải được kiểm toán độc lập.
CBAM thực chất là gì?
Dưới góc độ pháp lý:
→ Công cụ chống rò rỉ carbon.
Dưới góc độ kinh tế:
→ Một dạng thuế carbon biên giới.
Dưới góc độ PVTM:
→ Thuế chống bán phá giá thế hệ mới, đánh vào quy trình sản xuất, không phải giá bán.
Tác động đối với Việt Nam
- Thép Việt Nam phát thải trung bình 2,1 tCO₂/tấn.
- Giá carbon EU dự kiến 80–100 EUR/tCO₂.
- Chi phí tăng thêm 168–210 EUR/tấn thép.
Điều này có thể khiến thép Việt Nam mất hoàn toàn khả năng cạnh tranh tại EU nếu không chuyển đổi công nghệ.
2. Rủi ro lẩn tránh “xanh” – Tội danh mới của thương mại quốc tế
Khi thuế carbon trở thành chi phí bắt buộc, doanh nghiệp sẽ có động lực gian lận. Các hình thức lẩn tránh mới bao gồm:
2.1. Trộn lẫn hàng hóa phát thải cao – thấp
Doanh nghiệp có thể khai báo toàn bộ lô hàng theo mức phát thải thấp để giảm chi phí CBAM.
EU đối phó bằng:
- Truy xuất từng lô hàng,
- Kiểm toán độc lập,
- Đối chiếu dữ liệu năng lượng.
2.2. Khai báo sai công nghệ sản xuất
Ví dụ:
- Khai báo dùng lò điện hồ quang (EAF) – phát thải thấp,
- Trong khi thực tế dùng lò cao (BF/BOF) – phát thải cao.
EU yêu cầu:
- Hồ sơ kỹ thuật,
- Dữ liệu IoT,
- Dữ liệu tiêu thụ nhiên liệu.
2.3. Chuyển tải carbon (Carbon Transshipment)
Tương tự chuyển tải xuất xứ:
- Sản phẩm sản xuất ở nước A (phát thải cao),
- Đưa sang nước B (phát thải thấp) để “đóng gói lại”,
- Xuất sang EU với hồ sơ carbon của nước B.
EU đối phó bằng:
- Truy xuất chuỗi cung ứng,
- Đối chiếu dữ liệu thương mại giữa các nước.
2.4. Gian lận chứng chỉ carbon
EU yêu cầu:
- Chứng chỉ phải có mã định danh duy nhất,
- Đăng ký trong hệ thống EU Registry,
- Không thể tái sử dụng.
2. SỰ DỊCH CHUYỂN CHUỖI GIÁ TRỊ: TỪ GLOBALIZATION SANG FRIEND-SHORING
2.1. Địa chính trị tái định hình thương mại
Thế giới đang chuyển từ:
Globalization → chuỗi cung ứng toàn cầu hóa sang
Friend-shoring → chuỗi cung ứng dựa trên “đồng minh kinh tế”.
Các cường quốc muốn:
Giảm phụ thuộc vào Trung Quốc,
Tăng sản xuất tại các nước “định hướng tương đồng”,
Kiểm soát rủi ro địa chính trị.
2.2. Việt Nam – “Nút thắt trung lập” của chuỗi cung ứng
71% CEO toàn cầu coi Việt Nam là điểm đến ổn định.
Nhưng vị thế này đi kèm rủi ro kép:
- FDI thực chất: đầu tư dài hạn, công nghệ cao.
- FDI ẩn: đầu tư để lẩn tránh thuế Mỹ – EU.
Điều này khiến Việt Nam dễ bị điều tra lẩn tránh.
3. Hiệp định thương mại đối ứng Việt - Mỹ 2025
Tuyên bố chung ngày 26/10/2025 về Khuôn khổ Hiệp định thương mại đối ứng, công bằng và cân bằng giữa Việt Nam và Hoa Kỳ đánh dấu một bước ngoặt quan trọng.
3.1 Thuế đối ứng 20% và cơ chế “Đối tác có định hướng tương đồng”
Mỹ duy trì thuế 20% theo Sắc lệnh 14257.
Nhưng Việt Nam được xem xét vào nhóm:
“Đối tác có định hướng tương đồng”
→ Có thể hưởng thuế 0% cho nông sản, thiết bị y tế, dược phẩm.
Điều kiện:
- Minh bạch chuỗi cung ứng,
- Không lẩn tránh thuế,
- Tuân thủ tiêu chuẩn khí thải.
2. Áp lực tuân thủ
Nếu một ngành hàng bị nghi ngờ lẩn tránh:
- Mỹ có thể loại khỏi danh sách ưu tiên,
- Thuế quay lại mức 20%,
- Điều tra PVTM có thể được khởi xướng ngay lập tức.
4. ESG VÀ CÔNG NGHỆ SỐ: "BÀN TAY SẮT" 4.0
Trong tương lai 2026–2030, các cuộc điều tra lẩn tránh sẽ được hỗ trợ bởi hệ thống "Trí tuệ kết nối" (Connected Intelligence).
4.1. Giám sát thời gian thực bằng IoT – Blockchain – AI
Từ 2026–2030, cơ quan điều tra sẽ sử dụng:
• Cảm biến IoT tại nhà máy,
• Blockchain để truy xuất nguồn gốc,
• AI để phát hiện bất thường trong dữ liệu thương mại.
Điều này cho phép:
• Phát hiện lẩn tránh trong vài giây,
• Đối chiếu dữ liệu giữa các quốc gia,
• Kiểm tra tính nhất quán của chuỗi cung ứng.
4.2. ESG trở thành rào cản phi thuế quan mới
Các quy định như:
• EUDR (chống phá rừng),
• Luật chống lao động cưỡng bức,
• Quy định về quyền con người trong chuỗi cung ứng,
đang được tích hợp vào PVTM.
Một sản phẩm:
• Không phá giá,
• Không trợ cấp,
• Không lẩn tránh,
nhưng vi phạm ESG vẫn có thể bị cấm nhập khẩu..
4. KHUYẾN NGHỊ CHIẾN LƯỢC CHO DOANH NGHIỆP VIỆT NAM
Để đứng vững trước làn sóng bảo hộ mới, doanh nghiệp cần tập trung vào 3 trụ cột:
4.1. Xanh hóa sản xuất – Điều kiện bắt buộc
Doanh nghiệp cần:
- Đầu tư năng lượng tái tạo,
- Giảm phát thải,
- Chuyển đổi công nghệ,
- Xây dựng báo cáo carbon.
Không xanh hóa = không vào được EU – Mỹ.
4.2. Số hóa chuỗi cung ứng
Triển khai:
- Blockchain truy xuất nguồn gốc,
- Hệ thống MRV,
- ERP tích hợp dữ liệu carbon,
- IoT giám sát năng lượng.
4.3. Chủ động cảnh báo sớm
Sử dụng:
- Hệ thống cảnh báo sớm của Cục PVTM,
- Dữ liệu xuất nhập khẩu theo thời gian thực,
- Phân tích rủi ro theo ngành.
5. LỜI KẾT: TẦM NHÌN 2030
Chuỗi 10 bài viết "Bức màn nhung và Bàn tay sắt" đã khép lại một bức tranh toàn cảnh về hành vi lẩn tránh biện pháp PVTM – một hiện tượng phức tạp nảy sinh từ sự giằng co giữa tự do hóa và bảo hộ.
Thương mại toàn cầu đang tiến về phía trước với những quy tắc khắt khe hơn, minh bạch hơn và "xanh" hơn. Đối với Việt Nam, lẩn tránh không phải là con đường dẫn đến sự thịnh vượng. Chỉ có bằng sự đầu tư thực chất, thượng tôn luật pháp và sự nhạy bén trong chuyển đổi số, doanh nghiệp Việt mới có thể biến những rào cản phòng vệ thành đòn bẩy để nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu.
Kỷ nguyên của sự mập mờ đã chấm dứt. Kỷ nguyên của thương mại công bằng và bền vững đã chính thức bắt đầu.
